پوشاک زنان در دوران سلوکیان و اشکانیان
هر گاه در فرم تن پوش های دوره سلوکی و تزییناتی که برای آن قایل شده اند دقیق شویم به شلوغی و انسجام نداشتن موتیف ها (طرح تزیینات روی پارچه لباس) و به طور کلی برش و دوخت تن پوش ها که تفاوت فاحشی با دورهی هخامنشیان دارد، پی می بریم. در این دوران می توان پیکره های برنزی آتنا، الهه یونانی را با لباسی که همانند لباس یونانیان شکل خاصی ندارد مشاهده کرد. یک نمونه از این پیکره ها، تندیسی مکشوف از نهاوند مربوط به قرون سوم و دوم قبل از میلاد است. باید توجه داشته باشیم که برای این پیکره ها که سبکی یونانی دارند، لباس تنها یک پوشش محسوب نمی شود بلکه بیش از آنکه بخواهد بدن را از نظر پنهان دارد، به خطوط آن شکوه و وقار می بخشد.
قدیمی ترین سند در مورد پوشاک پارتیان در پلکان آپادانا، یکی از قبایل شرقی با پوششی شبیه مادی را نشان می دهد که سربندهایی به شیوه متداول شرق ایران امروز بر سر دارند. قوامی عقیده دارد که در دوران سلوکی نه تنها لباس ایرانی تغییر ننمود، بلکه سبک لباس ایرانی گسترش یافت و بر لباس یونانیان نیز تاثیر نهاد. این پوشش در دوره بعد پارتی نیز با تغییراتی در کیفیت پارچه دیده می شود و شاکله عمومی لباس مردانه را تشکیل می دهد.با این وجود تنوع ملحقات تزئینی و نحوه شکل دادن به پارچه در این دوره سیمای متنوعی را پدید آورد.
با این وجود پارسیان در این دوران سعی کردند پوشش خود را حفظ کنند. کما اینکه پس از بر افتادن سلوکیان، احیای سنت های پوشش در ایران را شاهد هستیم. در دوره اشکانی طرح لباس ها انسجام خود را تا حد زیادی باز یافت. در زمان پارت ها (حدود 250 ق.م. تا 224 میلادی).
بر خلاف دوره هخامنشي که از روي شواهد گنجينه جيحون، مهرها و پارچه پازيريک مي توان اين گونه استنباط نمود که زنان و مردان از تن پوش هاي مشابه استفاده مي کرده اند؛ و تفاوت لباس زنان در پارچه اي است که به لبه کلاه آن ها آويخته و پشت سر قرار مي گيرد. در دوران اشکاني زنان تن پوشي بسيار متفاوت از مردان داشتند و اين مساله نشان از تغيير فرهنگي مهمي دارد.
بازنمايي پيکره هاي مونث در قالب تصوير و مجسمه، رواج پديده مد و افزايش توجه زنان به آرايش، پوشش و عشق به جواهر در ميان زنان، اشرافي از ويژگي هاي اين دوره است. حتي برخي تن پوش ها، براي خودآرايي، جلوه گري اندام دوخته و پوشيده مي شدند. در اين دوره پوشاک بومي به واسطه سليقه روز يوناني نوعي حالت ذوقي يافته بود. يکي از متداول ترين لباس زنان اشکاني دامن بلند تا روي زمين، گشاد و پرچين ، آستين دار و يقه راست بوده است. قطعات پارچه ديگر به عنوان پيراهن روي اولي پوشيده مي شد .لباس از چهار بخش مختلف تشکيل شده است. قسمت عمومي لباس دامن بلند و چين دار تا روي زمين است .
در اين دوره كيفيت پارچه در پديد آوردن ريزش هاي روي آن در قسمت جلو و مياني موثر بوده است، و به احتمال زياد تفاوت ميان لباس مردم عادي و درباري در کيفيت بصري ناشي از تفاوت منسوج مورد استفاده و تزيينات رویه بوده است. قسمت دوم لباس شلیته پوشیده شده بر روی دامن است. شلیته نیز یک پارچه مستطیل شکل است که در قسمت میانی بر روی سینه جمع شده و بر روی یکدیگر متصل شده و در پشت گردن قرار گرفته شده است. در این دوره افزوده های لباس و ملحقات تزیینی نقش بسیار مهمی در ایجاد تنوع در لباس زنان داشته اند. در این دوره اغلب زنان چادر بر سر می کردند. زنان اشرافی دیهیمی بر سر می نهادند و بر روی آن دستار گونه ای می بستند که چادر روی آنها می افتاد. زنان متمول در زیر چادر دستارگونه ای جواهر نشان یا کلاهی بر سر داشتند.
از نکات مهم دیگر در این دوره استفاده از طوق های تزیینی افزوده به لباس است. سومین نمونه از لباس بانوان در این دوره لباسی است که رویه دوزی های فراوان داشته و در گوشه ها با افزودن اتصالاتی در چین ایجاد شده و قطعات به یکدیگر متصل شده اند. از دیگر ویژگی های این اثر، استفاده از شال کمر برای ایجاد تنوع در لباس بانوان است.
زمانی که اشکانیان حکومت کرده یا دعوی حاکمیت داشتند، ایران در دورانی به سر می برد که شلوار و بالاپوش های آستین دار، تن پوش مرسوم در سراسر خاور نزدیک محسوب می شد. این تن پوش ها که اسلاف بلافصل لباس های امروزی می باشد، مرزهای نژادی و سیاسی را کنار زده و از شمال هند تا سوریه پوشیده می شدند و از طرفی اسلوب شناخته شده هخامنشیان همچنان در پیش گرفته می شد. البته زنان به ندرت در حجاری های پارتی به تصویر کشیده شده اند. ظاهراً لباس اصلی آنها مرکب از تن پوشی است پرچین و بلند با کمربندی در ناحیه کمر که بر روی قوزک پاها همراه با چین های ظریف و فراوان می افتاد. این جامه از تونیک گشاد مردانه، فقط از روی بلندی اش قابل تشخیص است. جزء دیگر جامه زنانه پوششی بود که عقب سر را می پوشانید. چنین پوشش هایی در سرتاسر خاور نزدیک و کرانه اژه از دوره هخامنشی تا دوره پارت ها رواج داشته است. به احتمال قوی، پاافزار آنان مشابه مردان بوده است، اما آثار شناخته شده، چنان اندک و مختصرند که امکان استنتاجات منطقی تر را فراهم نمی سازند.
شاهزاده خانم اشکانی (دوشنفری !)
در دوره اشکانی نیز همانند گذشته، پوشاک زنان ایرانی بسیار مفصل بوده است. در این باره چنین می خوانیم: «لباس زنان اشکانی پیراهنی بلند تا روی زمین، گشاد، پرچین و آستین دار بوده است. پیراهن دیگری داشته اند که روی اولی می پوشیدند و قد این یکی نسبت به اولی کوتاه و ضمناً یقه باز بوده است. روی این دو پیراهن چادری سرمی کردند». در جای دیگر آمده است: «چادر زنان اشکانی به رنگ های شاد و ارغوانی و یا سفید بوده است. گوشه چادر در زیر یک تخته فلزی بیضی منقوش یا دکمه که به وسیله زنجیری به گردن افکنده شده، بند است. این چادر به نحوی روی سر می افتاده که عمامه (نوعی کلاه زنانه) را در قسمت عقب و پهلوها می پوشانیده است». در کتاب «اشکانیان» نیز آمده است: «زنان عهد اشکانی قبایی تا زانو بر تن می کردند، با شنلی که بر سر افکنده می شد و نیز نقابی داشتند که معمولاً به پس سر می آویختند. زنان را به شیوه معمول در آسیای غربی پوشیده می داشتند. قبایی تا زانو بر تن می کردند با شنلی که بر سر هم افکنده می شد و نیز نقابی داشتند که معمولاً به پس سر می آویختند. از پوشش های بسیار گرامی داشته سر، شیوه ای نسبتاً پیچیده و بغرنج بود که عبارت بود از نیم تاجی فلزی و دستاری بلند بر فراز آن که شنل یا نقاب بر روی آن افکنده یا بسته می شد. گیسوان را به شیوه یونانیان آرایش می کردند، و از میان سر، فرق می گشودند(رجب نیا،1380: 81).
یکی از نکات مهمی که در آثار باقی مانده از این دوره وجود دارد، تأثیر نمادهای هنر معماری است که در تن پوش پارت ها مشاهده می شود(غیبی،1385: 172). یکی از نمونه های قابل توجه پوشاک پارتی، تندیس گچی مکشوف در هترا، متعلق به «اوبال»، دختر «جابال» در قرن دوم میلادی است که در موزه بغداد نگهداری می شود. نمونه دیگر مربوط به همین دوران، تندیس مرمرین «واشفاری»، دختر «ساناتروک» است. در این دو تندیس، تأثیرات پوشاک یونانی و سنت پوشیدگی ایرانی توأمان دیده می شود.
گردآوری: علی اکبرپور - ali akbarpour
منابع: غیبی، مهرآسا. 1385. هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی. تهران: انتشارات هیرمند کالج، مالکوم. 1380.
اشکانیان (پارتیان). ترجمه مسعود رجبنیا. تهران: انتشارات هیرمند.
ضياءپور،جليل،پوشاکايرانيانازچهاردهسدهپيشتاآغازدورهپهلوي،انتشاراتوزارتفرهنگو هنر.
